Gevoelens en emoties

Bij Mindfulness hebben emoties, gedachten en fysieke sensaties een centrale plek. De ene keer gaat het daarbij over emoties, de andere keer over gevoelens. Is daar een verschil tussen en zo ja, hoe relevant is dat voor Mindfulness?

Hoewel in het dagelijks spraakgebruik onder gevoel en emotie vaak hetzelfde wordt verstaan, blijkt dat het toch zinvol is deze begrippen van elkaar te onderscheiden.

• Emoties in biologische zin zijn affectieve reacties die worden gereguleerd door het limbisch systeem in de hersenen. Prikkeling van dit systeem geeft aanleiding tot allerlei fysiologische reacties, zoals een verandering in gelaatsuitdrukking, autonome reacties zoals een verhoging van de hartslag, trillen van de stem, knipperen van de ogen. Dit soort reacties kunnen optreden na een positieve (beloning) of negatieve (straf) gebeurtenis. De reacties op een gebeurtenis hoeft niet altijd gepaard te gaan met gevoel: dat wil zeggen een bewuste beleving.
  

• Een gevoel is de expliciete beleving van de lichamelijke reacties die tijdens een emotie automatisch worden opgeroepen. Vermoedelijk treden gevoelens (volgens deze definitie) vooral op bij mensen, omdat zij beschikken over een sterk ontwikkelde prefrontale cortex. Dit gebied in de hersenen lijkt vooral een rol te spelen bij de bewuste beleving van prikkels uit de omgeving, waaronder dus ook affectieve prikkels.
  

Stel je voor dat je voor een stoplicht staat te wachten. De fietser naast je denkt dat hij wel kan oversteken en ziet de auto die van links komt over het hoofd. Deze kan de fietser net ontwijken door flink uit te wijken en vervolgt luid toeterend zijn weg. Bijna iedereen ervaart in deze situatie een emotie. Ze schrikken van de situatie en krijgen een gevoel van angst. Hun hart begint sneller te kloppen, ze krimpen ineen voor het gevaar en hun gezicht vertrekt zich.

Een emotie kent een vijftal kenmerken. Gevoel wordt hierin gedefinieerd als één van de kenmerken van emotie:

• Gedachte: hiermee evalueer je situaties. In het voorbeeld weet je bijvoorbeeld dat een aanrijding niet goed zal aflopen.
• Lichamelijke activatie: een deel van de emotie zit in je lichaam. Je hart gaat bijvoorbeeld sneller kloppen en je krijgt een droge mond als je angstig wordt.
• Handelingstendens: veel emoties zetten aan om te handelen. In het voorbeeld krimp je bijvoorbeeld ineen om jezelf kleiner te maken.
• Gezichtsuitdrukking: de meeste mensen trekken een gezicht als ze een emotie hebben. Hier zullen we het later nog uitgebreider over hebben.
• Gevoelens: letterlijk het gevoel dat de emotie bij jou oproept.

Waarom we precies gevoelens hebben is niet helemaal helder, maar meestal wordt er vanuit gegaan dat ze ons sneller actie doen ondernemen. Zonder gevoelens zouden we misschien net te lang nadenken over de auto die van links komt en niet nadenken over hoe we zo snel mogelijk weg kunnen komen.

Mindful omgaan met emoties en gevoelens

Bij Mindfulness ligt de nadruk op het accepteren van je emoties en gevoelens en niet op het veranderen er van (zoals het uitgangspunt is bij cognitieve therapie). Het doel is dat we een afstand kunnen houden van onze gevoelens. Neem de volgende twee uitspraken:

1. Ik ben bang
2. Ik heb een angstig gevoel

De twee uitspraken lijken veel op elkaar, maar we zien tegelijkertijd ook dat er in de tweede uitspraak meer afstand zit. Het is bijna alsof de tweede uitspraak gaat over iemand anders die het gevoel heeft. Jezelf van een afstandje observeren en niet meteen meegevoerd worden door je emoties, is een truc die je kunt leren door middel van meditatie. Mindful aanwezig zijn benadert de emotie (inclusief het gevoel) niet zozeer als probleem, maar maakt je bewust hoe je omgaat met de situatie. Het aanwezig zijn bij het gevoel is er op gericht om dit te voelen, bijvoorbeeld door het te beschrijven. Daarmee kom je enerzijds dichter bij de emotie of het gevoel, kan je er naar kijken, en krijgt het ook de tijd om aandachtig gezien te worden. Voelen gaat namelijk veel langzamer dan denken. Daarom is het zo goed om bij emoties wat langer stil te staan om daadwerkelijk te weten te komen hoe dat voelt. Door hiervoor open te staan krijg je diepgaander informatie of inzicht waarom deze emotie op dit moment bij jou er is. Dit kan je helpen om een antwoord te vinden hoe jij, op dit moment, met de ontstane situatie wilt omgaan.

Wat is je gemoedstoestand of stemming?

Een gemoedstoestand of stemming is de affectieve modus die iemand gedurende een bepaalde tijd heeft en die bestaat uit één enkele overwegende emotie of een combinatie van emoties. De stemming van een persoon kan positief zijn (vrolijk of uitgelaten), maar ook negatief (verdrietig of wanhopig). Bovendien kunnen allerhande combinaties ontstaan: iemand kan bijvoorbeeld tegelijkertijd angst en nieuwsgierigheid voor iets nieuws voelen. Normaal gesproken past de gemoedstoestand zich aan externe omstandigheden of gebeurtenissen aan.

Een gemoedstoestand kan soms zo lang duren dat het eigenlijk een karaktereigenschap wordt. Optimisten worden bijvoorbeeld over het algemeen als blijmoedig gezien, terwijl men pessimisten vaak als somber beschouwt.